در گفتار اول با بافتشناسی دستگاه عصبی آشنا شدیم. در این گفتار کمی در مورد آناتومی دستگاه عصبی صحبت خواهیم کرد.
از نظر آناتومی، دستگاه عصبی دو بخش مرکزی و محیطی دارد. ابتدا در مورد دستگاه عصبی مرکزی صحبت خواهیم کرد.
این دستگاه شامل مغز و نخاع است که مراکز نظارت بر فعالیتهای بدن هستند. این دستگاه اطلاعات دریافتی از محیط و درون بدن را تفسیر میکند و به آنها پاسخ میدهد.
مغز و نخاع از ماده خاکستری و ماده سفید تشکیل شدهاند.
ماده خاکستری چیست؟
میدانیم که مغز و نخاع از نورونها تشکیل شده است. بخشهایی از مغز و نخاع که جسم سلولی و رشتههای عصبی بدون میلین در آن جمع شدهاند ماده خاکستری را تشکیل میدهند.
ماده سفید چیست؟
هر بخش مغز و نخاع که در آن رشتههای عصبی میلیندار در آن جمع شدهاند ماده سفید نام دارد.
حفاظت از مغز و نخاع
جمجمه و ستون فقرات
خارجیترین لایهای که از مغز و نخاع حفاظت میکند جمجمه و ستون فقرات است.
پردههای مننژ
جمجمه و ستون فقرات به طور مستقیم با مغز و نخاع در تماس نیستند، بلکه بین آنها پردههایی به نام پردههای مننژ وجود دارد.
پردههای مننژ سه لایه هستند.
۱-لایه داخلی نازکترین لایه است و به طور مستقیم با مغز یا نخاع در تماس است. این لایه همچنین دارای رگهای خونیست.
لایه داخلی مننژ در مغز با ماده خاکستری و در مغز با ماده سفید در تماس است.
لایه داخلی مننژ با ماده خاکستری مرکز مغز در تماس نیست.
در چین خوردگیهای قشر مخ فقط لایه داخلی حضور دارد.
۲-لایه میانی از لایه داخلی ضخیمتر و از لایه خارجی نازکتر است. این لایه دارای زوائد ریز است.
۳-لایه خارجی ضخیمترین لایه است و به طور مستقیم به استخوان جمجمه (در مغز) و ستون فقرات (در نخاع) چسبیده است.
پردههای مننژ به هم چسبیده نیستند.
مایع مغزی نخاعی
فضای بین پردههای مننژ را مایعی به نام مایع مغزی نخاعی پر کرده است. این پرده مانند ضربهگیر عمل میکند و دستگاه عصبی مرکزی را در برابر ضربه حفاظت میکند.
درک بهتر مایع مغزی نخاعی
مایع مغزی نخاعی از مویرگهایی ترشح میشوند که در بطنهای یک و دو قرار دارند. این مایع چگونه وارد پردههای مننژ میشود؟
این مایع از بطنهای یک و دو وارد بطن سه و سپس وارد بطن چهارم میشود. این مایع از آنجا وارد پردههای مننژ نخاعی و همچنین وارد کانال مرکزی نخاع میشود. درواقع مایع مغزی نخاعی هم در وسط و هم در اطراف دستگاه مرکزی قرار دارد.
سد خونی مغزی و سد خونی نخاعی
سلولهای پوششی مویرگها در مغز و نخاع به یکدیگر چسبیدهاند و بین آنها منفذی وجود ندارد. در نتیجه بسیاری از مواد و میکروبها در شرایط طبیعی نمیتوانند به مغز وارد شوند. این عامل حفاظت کننده در مغز سدخونی-مغزی و در نخاع سد خونی-نخاعی نام دارد.
این سد یک فیلتر کامل نیست و مولکولهایی مثل اکسیژن، کربندیاکسید، گلوکز، آمینواسید و برخی داروها میتوانند از این سدها عبور کنند.
خودآزمایی ۱
به سوالات زیر به صورت بله و خیر پاسخ دهید و سپس پاسخنامه را بررسی کنید.
الف. مغز برخلاف دستگاه عصبی محیطی در ساختار خود دارای ماده سفید و ماده خاکستری است.
پاسخ سوال الف
درست – ماده سفید و ماده خاکستری مفاهیمی هستند که در مورد دستگاه عصبی مرکزی به کار برده میشود. درواقع دستگاه عصبی محیطی فاقد ماده سفید و ماده خاکستریست.
ب. بخشی از مغز که در برش عرضی به شیار بین دو نیمکره نزدیکتر است، میتواند واجد رشتههای عصبی بدون میلین باشد.
پاسخ سوال ب
درست – بخشهایی که به شیاه بین دو نیمکره نزدیکتر هستند میتواند ماده خاکستری باشد. ماده خاکستری شامل رشتههای عصبی بدون میلین است.
پ. ماده خاکستری محل اصلی تجزیه گلوکز سلولهای عصبی است.
پاسخ سوال پ
درست – در ماده خاکستری نخاع جسم سلولی قرار دارد و جسم سلولی محل تجزیه گلوکز و تولید انرژیست.
ت.
ث. بیماری MS میتواند رابط پینهای همانند عصب بینایی را تحت تاثیر قرار داده و دچار مشکل نماید.
پاسخ سوال ث
نادرست – بیماری MS به سلولهای پشتیبانی که در دستگاه عصبی مرکزی میلین میسازند حمله میکند و آنها را از بین میبرد. رابط پینهای رشته عصبی میلیندار دستگاه عصبی مرکزیست و بنابراین MS میتواند به آن حمله کند. عصب بینایی بخشی از دستگاه عصبی محیطیست و در بیماری MS مورد حمله قرار نمیگیرد.
ج. هر بخشی از مننژ که نازکتر است در تماس با ماده خاکستری نخاع قرار دارد.
پاسخ سوال ج
نادرست – پرده مننژ سه لایه دارد که لایه درونی آن از همه نازکتر است. این لایه نازک میتواند در تماس با مغز یا نخاع قرار بگیرد.
مغز
مغز از سه بخش اصلی مخ، مخچه و ساقه مغز تشکیل شده است.
نیمکرههای مخ
بیشتر حجم مغز را مخ تشکیل میدهد. دو نیمکره مخ با رشتههای عصبی گوناگون به هم متصل هستند. دو نوع از این رشتهها رابط پینهای و رابط سه گوش هستند.
چند نکته در رابطه با رابط پینهای و سه گوش
غلاف میلین رابط پینهای و سه گوش میتواند در MS تخریب شود.
رابط سه گوش زیر رابط پینهای قرار دارد.
در انسان رابط پینهای از رابط سه گوش بزرگتر است.
در دو طرف رابط سه گوش و پینهای بطنهای یک و دو قرار دارد.
دو نیمکره به طور همزمان از همه بدن اطلاعات دریافت و پردازش میکنند تا بخشهای مختلف بدن به طور هماهنگ فعالیت کنند.
هر نیمکره کارهای اختصاصی دارد؛ مثلا بخشهایی از نیمکره چپ به توانایی در ریاضیات و استدلال مربوطاند و نیمکره راست در مهارتهای هنری اختصاص یافته است.
بخش خارجی نیمکرههای مخ از ماده خاکستریست. قشر مخ چین خورده است و شیارهای متعدد دارد. شیارهای عمیق مخ، هر نیمکره را به چهار لوب تقسیم میکند:
۱-پیشانی
۲-آهیانه
۳-پس سری
۴-گیجگاهی
شیار بین دو نیمکره مخ در بخش پشتی نسبت به بخش جلویی مغز عمیقتر است.
قشر مخ شامل بخشهای حسی، حرکتی و ارتباطیست. بخش حسی پیامهای حسی را دریافت میکنند، بخشهای حرکتی به ماهیچهها و غدد پیغام میفرستد. بخش ارتباطی هم بین بخشهای حسی و حرکتی ارتباط برقرار میکند.
قشر مخ جایگاه پردازش نهایی اطلاعات ورودی به مغز است که نتیجه آن یادگیری، تفکر و عملکرد هوشمندانه است.
بررسی دقیق لوبهای مغزی
شیار بین دو نیمکره مخ از نمای کناری قابل مشاهده نیست.
بخشهایی از پرده مننژ به شیار بین نیمکرههای مخ نفوذ میکند.
همه لوبهای مغزی به جز لوب گیجگاهی با لوب همنام خود مرز مشترک دارد.
همه لوبهای مغزی به جز لوب گیجگاهی با شیار بین دو نیم کره مخ در ارتباط هستند.
لوب گیجگاهی با سه نوع لوب دیگر در تماس است.
لوب گیجگاهی در مجاورت مخچه قرار دارد.
لوب آهیانه به نسبت لوبهای دیگر با شیارهای عمیق بیشتری در تماس است.
لوب پیشانی با دو لوب دیگر تماس دارد.
لوب پس سری با دو لوب دیگر تماس دارد.
همهی شیارهای عمیق مغز دارای داخلیترین پرده مننژ هستند.
هیچیک از شیارهای مغزی با مایع مغزی نخاعی در تماس نیستند.
بعد از ترک کوکائین بخش پیشین مغز بهبود کمتری را نسبت به بخش پسین نشان میدهد.
در در دو نیم کره هفت شیار عمیق وجود دارد.
وقتی به مخ از بالا نگاه کنیم لوب گیجگاهی مشخص نمیشود.
بزرگترین لب مخ لب پیشانی و کوچکترین پس سریست.
در جمجمه بزرگترین لب لب آهیانه است.
لب گیجگاهی و آهیانه با هر سه لب دیگر در ارتباط هستند با این تفاوت که لب گیجگاهی با مخچه هم در تماس است.
لب پس سری هم با مخچه در ارتباط است.
ساقه مغز
ساقه مغز از سه بخش تشکیل شده است: مغز میانی، پل مغزی و بصل النخاع.
مغز میانی
در بالای پل مغزی قرار دارد و سلولهای عصبی آن در فعالیتهای مختلف از جمله شنوایی، بینایی و حرکت نقش دارند. برجستگیهای چهارگانه بخشی از مغز میانی هستند.
مجرایی که بطن سه و چهار را به هم متصل میکند از مغز میانی عبور میکند. به همین علت در شکل کتاب درسی مغز میانی دو قسمتی کشیده شده است.
از آنجایی که مغز میانی در حرکت نقش دارد پس میتوان گفت که دستور انقباض عضلات را هم میتواند صادر کند.
دو برجستگی بالایی برجستگیهای چهارگانه بزرگتر هستند.
پل مغزی
پل مغزی در تنظیم فعالیتهای مختلفی از جمله تنفس، ترشح بزاق و اشک نقش دارد.
پل مغزی بزرگترین ساختار ساقه مغز است.
پل مغزی دارای مرکز عصبی تنفسیست و مدت زمان دم را تنظیم میکند (دهم – فصل سه)
بصل النخاع
در بالای نخاع قرار دارد و کوچکترین بخش ساقه مغز است.
بصل النخاع فشار خون و ضربان قلب را تنظیم میکند و مرکز انعکاسهایی مانند عطسه، بلع، سرفه و مرکز اصلی تنفس است.
یک نکته از کتاب دهم
افزایش و کاهش فعالیت قلب متناسب با شرایط، به وسیله دستگاه عصبی خودمختار انجام میشود. مرکز هماهنگی این اعصاب در بصل النخاع و پل مغزی و در نزدیکی مرکز تنفس قرار دارد.
مخچه
در پشت ساقه مغز قرار دارد، شامل دو نیمکره است و بخشی به نام کرمینه در وسط آنهاست. مخچه مرکز تنظیم وضعیت بدن و تعادل آن است.
مخچه به طور پیوسته از بخشهای دیگر مغز، نخاع و اندامهای حسی، مانند گوش پیامها را دریافت و بررسی میکند تا فعالیت ماهیچهها و حرکات بدن را در حالتهای گوناگون به کمک مغز و نخاع هماهنگ کند.
مخچه در پشت بطن چهارم قرار دارد.
ساختارهای دیگر مغز
تالاموسها
محل پردازش اولیه و تقویت اطلاعات حسیاند. اغلب پیامهای حسی در تالاموس گرد هم میآیند تا به بخشهای مربوط به قشر مخ جهت پردازش نهایی فرستاده شوند.
دو تالاموس با یک رابط سست به هم اتصال دارند.
در عقب تالاموسها بطن سوم قرار دارد.
هیپوتالاموس
در زیر تالاموسها قرار دارند. این ساختار دمای بدن، تشنگی، گرسنگی و خواب را تنظیم میکند؛ همچنین در تنظیم تعداد ضربان قلب و فشار خون نقش دارد.
در تنظیم دمای بدن ماهیچهها، خون و هیپوتالاموس نقش دارند.
سامانه کنارهای (لیمبیک)
با قشر مخ، تالاموس و هیپوتالاموس ارتباط دارد. این سامانه در حافظه و احساساتی مانند ترس، خشم و لذت نقش ایفا میکند.
بخش قطور سامانه لیمبیک بالاتر هیپوتالاموس و رابطهای مغزی قرار دارد.
لیمبیک تالاموس و هیپوتالاموس را به قشر مخ متصل میشود اما آنها را به هم وصل نمیکند.
اطلاعات اولیه که در تالاموس پردازش شدند توسط لیمبیک به قشر مخ می روند.
پیامهای بویایی هم از طریق لیمبیک به قشر مخ میرود. پس هر اطلاعاتی که از لیمبیک به قشر مخ میرود لزوما پردازش اولیه آن در تالاموس رخ نداده است.
اسبک مغز (هیپوکامپ)
یکی از اجزای سامانه کنارهایست. این ساختار در تشکیل حافظه و یادگیری نقش دارد. حافظه افرادی که اسبک مغز آنها آسیب دیده یا با جراحی برداشته شده است دچار اختلال میشود.
اسبک مغز در تبدیل حافظه کوتاه مدت به بلند مدت نقش دارد.
هیپوکامپ در لوب گیجگاهی قرار دارد.
دقت کنید در مغز انسان دو هیپوکامپ وجود دارد.
اعتیاد
اعتیاد وابستگی به مصرف یک ماده یا یک رفتار است که ترک آن مشکلات جسمی و روانی برای فرد به وجود میآورد.
مواد اعتیادآور و مغز
مصرف مواد مخدر میتواند حجم مغز را کوچکتر کند.
اعتیاد به الکل
الکل در کتاب دهم و یازدهم
الکل در دستگاه گوارش به سرعت جذب میشود.
الکل علاوه بر دوپامین بر فعالیت انواعی از ناقلهای عصبی تحریک کننده و بازدارنده تاثیر میگذارد و عامل عامل کاهش دهنده فعالیتهای بدنی، ایجاد ناهماهنگی در حرکات بدن و اختلال در گفتار است.
الکل فعالیت مغز را کند میکند و در نتیجه زمان واکنش فرد به محرکهای محیطی افزایش پیدا میکند.
مشکلات کبدی، سکته قلبی و انواع سرطان از پیامدهای مصرف بلندمدت الکل است.
نوشیدنیهای الکلی با جلوگیری از رسوب کلسیم در استخوانها باعث بروز پوکی استخوان در مردان و زنان میشود.
نوشیدنیهای الکلی از عوامل مهم سرطانزایی هستند.
الکل در کنار عوامل محیطی دیگر میتواند در روند جدا شدن کروموزومها در هر دو جنس اختلال ایجاد کند و سبب ایجاد اختلال در تقسیم میوز شود.
الکل میتواند از جفت عبور کند و روی رشد و نمو جنین تاثیر سوء بگذارند.
الکل از علتهای برگشت اسید معده است.
تشریح مغز گوسفند
اگر آناتومی مغز انسان را به خوبی بلد باشید، فهم آناتومی مغز گوسفند هم ساده میشود.
اگر به شکل مغز گوسفند توجه کنید نیمکرههای مخ مانند انسان در بالا قرار دارد.
رابط پینهای همچنان بالاتر از رابط سهگوش قرار دارد و زیر رابط سه گوش تالاموس قرار دارد. تا اینجا همهچیز مانند مغز انسان است.
اگر توجه کنید ساقه مغز و نخاع کمی به سمت بالا حرکت کرده و از حالت عمودی به حالت افقی درآمده است.
در این حالت پل مغزی دیگر زیر مغز میانی قرار ندارد، بلکه پشت آن است. بصل النخاع هم پشت پل مغزی قرار دارد.
در این حالت اپیفیز دیگر بالای برجستگیهای چهارگانه قرار ندارد، بلکه جلوی آن است.
در این حالت دیگر بطن چهارم پشت پل مغزی نیست، بلکه بالای آن قرار دارد. درواقع در مغز گوسفند پل مغزی کف بطن چهارم است.
شبکههای مویرگی بین بطن یک و دو ماده مغزی نخاعی را ترشح میکنند. پس ترکیب ماده مغزی نخاعی مشابه پلاسما است.
اپی فیز بین دو نیمکره مغز قرار دارد.
خودآزمایی
به سوالات زیر به صورت بله و خیر پاسخ دهید و سپس پاسخنامه را بررسی کنید.
الف. بخشی از مخ که اغلب اطلاعات حسی را برای پردازش نهایی از تالاموسها دریافت میکند، در تماس با نازکترین بخش مننژ قرار دارد.
پاسخ سوال الف
درست – اغلب پیامهای حسی در تالاموس گرد هم میآیند تا به بخشهای مربوط به قشر مخ جهت پردازش نهایی فرستاده شوند. قشر مخ با لایه داخلی و نازک مننژ در تماس است.
ب. افزایش فعالیت الکتریکی سلولها در پایینترین بخش مغز، ممکن است باعث بیرون راندن میکروبها از مجاری بدن شود.
پاسخ سوال ب
درست – پایینترین بخش مغز در انعکاسهای تنفسی مثل عطسه و سرفه نقش دارد. افزایش فعالیت این قسمت میتواند منجر به ایجاد این نوع از انعکاسها شود.
پ. بخشی از مغز که در ترشح بزاق و اشک نقش دارد دارای شبکه مویرگی ترشح کننده مایع مغزی نخاعی است.
پاسخ سوال پ
نادرست – مایع مغزی نخاعی از اجسام مخطط ترشح میشوند که در بطنهای ۱ و ۲ قرار دارند. بخشی از مغز که در ترشح اشک و بزاق نقش دارد پل مغزیست.
ت. قشر مخ توسط شبکه گستردهای از نورونها با مرکز تنظیم دمای بدن در ارتباط است.
پاسخ سوال ت
درست – قشر مخ از طریق سامانه لیمبیک با هیپوتالاموس که مرکز تنظیم دمای بدن است ارتباط دارد. سامانه لیمبیک خود شبکه گستردهای از نورونهاست.
ث.
ج.
چ. همه لوبهای مخ با شیار عمیقی که آن را به دو نیمه تقسیم کرده ارتباط دارند.
پاسخ سوال چ
چ. نادرست – تمام لوبهای مغزی به جز لوب گیجگاهی با شیار عمیقی که مغز را به دو قسمت تقسیم میکند در تماس هستند.
ح. لوب آهیانه نسبت به تمام لوبهای دیگر با شیارهای عمیق بیشتری تماس دارد.
پاسخ سوال ح
ح. درست – این موضوع را به عنوان نکته به خاطر بسپارید.
خ. مایعی که از مویرگهای مغزی ترشح میشود و نقش ضربهگیری دارد با شیارهای عمیقی که بخشهای مختلف مخ را از هم جدا میکند در تماس هستند.
پاسخ سوال خ
خ. مایعی که از مویرگهای مغزی ترشح میشود و نقش ضربهگیری دارد همان مایع مغزی نخاعیست. این مایع بین پردههای مننژ قرار دارد با شیارهای مخ در تماس نیست.
د. در مغز یک انسان سالم و بالغ لوب پس سری در مقایسه با لوب پیشانی قابلیت بهبود و ترمیم بیشتری پس از ترک کوکائین دارد.
پاسخ سوال د
د. درست – این موضوع را به عنوان یک نکته به خاطر بسپارید.
ذ. هر بخش از ساقه مغز که پایینترین بخش دستگاه عصبی مرکزی محسوب میشود، همانند هیپوتالاموس در تنظیم زنشهای قلب شرکت میکند.
پاسخ سوال ذ
ذ. نادرست – پایینترین بخش ساقه مغز بصل النخاع است. بصل النخاع همانند هیپوتالاموس در تنظیم ضربان قلب موثر است. دقت کنید بصل النخاع پایینترین بخش ساقه مغز است، نه پایینترین بخش دستگاه عصبی مرکزی.
ر. هر بخش از ساقه مغز که در پاسخهای سریع و غیرارادی بدن به محرکهای حسی نقش دارد، به طناب عصبی پشتی متصل است.
پاسخ سوال ر
نادرست – پل مغزی بخشی از ساقه مغز است که در انعکاسهایی مثل ترشح بزاق موثر است. پل مغزی به نخاع متصل نیست.
ز. در سر یک مرد بالغ تبدیل حافظه کوتاه مدت به بلند مدت مانند ایجاد حس تشنگی در خارج از بخشهای اصلی مغز انجام میشود.
ژ. هر بخشی از مغز یک انسان سالم که احساسات فرد را کنترل میکند به طور حتم در قسمت پایین خود دارای بخشیست که حافظه کوتاهمدت را به بلندمدت تبدیل میکند.
نخاع
نخاع درون کانال ستون مهرهها قرار دارد و از بصل النخاع تا دومین مهره کمری کشیده شده است.
دو نکته در مورد نخاع
در بخشی از ستون مهره نخاع وجود ندارد (نخاع تا مهره دوم کمری کشیده شده است). درواقع تمام طول نخاع توسط ستون مهره محافظت میشود، اما همه استخوانهای ستون مهره از نخاع محافظت نمیکنند.
در بخشهایی از ستون مهرهها که نخاع وجود ندارد، ستون مهره از دستگاه عصبی محیطی محافظت میکند.
نخاع مغز را به دستگاه عصبی محیطی متصل میکند و مسیر عبور پیامهای حسی از اندامهای بدن به مغز و ارسال پیامها از مغز به اندامهاست. علاوه بر آن نخاع مرکز برخی انعکاسهای بدن است.
بررسی شکل نخاع
ماده خاکستری نخاع در وسط و ماده سفید در اطراف قرار دارد.
در بخش شکمی نخاع یک شیار پهن و عمیق دیده میشود.
در بخش پشتی نخاع سه شیار باریک قرار دارد که یکی از آنها عمیق و دو تا از آنها کم عمق است.
در اطراف کانال مرکزی نخاع ماده خاکستری قرار دارد.
در ریشه پشتی برخلاف ریشه شکمی یک برآمدگی وجود دارد. این برآمدگی به دلیل تجمع جسم سلولیست.
بخش شکمی ماده خاکستری نخاع از بخش پشتی آن ضخیمتر است.
اعصاب نخاعی
هر عصب نخاعی دو ریشه دارد.
ریشه پشتی عصب نخاعی حسیست و اطلاعات حسی را به نخاع وارد میکند.
ریشه شکمی عصب نخاعی پیامهای حرکتی را از نخاع خارج میکند.
در عصب نخاعی جهت حرکت پیام دو طرفه است. درواقع در عصب نخاعی هم نورون حرکتی و هم نورون حسی وجود دارد. در ریشه شکمی فقط نورون حرکتی و در ریشه پشتی فقط ریشه حسی وجود دارد.
اعصاب نخاعی جزئی از نخاع و دستگاه عصبی مرکزی نیست.
اعصاب نورونهایی هستند که توسط یک غلاف احاطه میشوند. دقت کنید که ممکن است در تستها به غلاف درونی عصب اشاره شود که منظور همان غلاف میلین است.
اعصاب نخاعی خودشان به حسی و حرکتی تقسیم نمیشوند. بلکه ریشههایشان به حسی و حرکتی تقسیم میشود.
برای استفاده از جدول در موبایل، موبایل را از حالت عمودی به حالت افقی درآورید.
مقایسه ریشه پشتی و ریشه شکمی
| ریشه پشتی | ریشه شکمی | |
| چه بخشهایی از نورون در آن قرار دارد؟ | جسم سلولی و آکسون نورون حسی | آکسون نورون حرکتی |
| جهت جریان پیام عصبی | یک طرفه | یک طرفه |
| دارای بخش برآمده | هست | نیست |
| پیامهای عصبی را به نخاع نزدیک میکند یا دور؟ | پیام عصبی را به نخاع نزدیک میکند. | پیام عصبی را از نخاع دور میکند. |
دستگاه عصبی محیطی
بخشی از دستگاه عصبی که مغز و نخاع را به اندامهای دیگر مرتبط میکند دستگاه عصبی محیطی نام دارد.
هر پیامی که از ریشه پشتی به نخاع میآید لزوما برای پردازش به مغز نمیرود.
هر فرمانی که از ریشه شکمی خارج میشود لزوما از مغز صادر نشده است.
هر پیامی که به مغز میآید لزوما از ریشه پشتی نخاعی عبور نکرده است.
هر پیامی که مغز صادر میکند لزوما از ریشه شکمی نخاع خارج نمیشود.
۱۲ جفت عصب مغزی و ۳۱ جفت عصب نخاعی دستگاه عصبی مرکزی را به بخشهای دیگر بدن مانند اندامهای حس و ماهیچهها مرتبط میکند.
هر عصب مجموعهای از رشتههای عصبیست که درون غلافی از بافت پیوندی قرار گرفتهاند.
دستگاه عصبی محیطی شامل دو بخش حسی و حرکتیست. با بخش حسی آن در گفتار بعد آشنا میشویم.
بخش حرکتی این دستگاه پیام عصبی را به ماهیچهها و غدد میرساند.
بخش حرکتی دستگاه عصبی محیطی شامل دو بخش پیکری و خودمختار است.
بخش پیکری
این بخش پیامهای عصبی را به ماهیچههای اسکلتی میرساند. فعالیت ماهیچههای اسکلتی میتواند به شکل ارادی یا غیرارادی تنظیم شود.
تمام نورونهای بخش پیکری قطعا میلیندار هستند.
وقتی تصمیم میگیریم کتاب را از روی میز برداریم سلولهای عصبی بخش پیکری، دستور مغز را به ماهیچههای دست میرسانند.
فعالیت ماهیچههای اسکلتی به شکل انعکاسی نیز تنظیم میشود.
انعکاس چیست؟
انعکاس پاسخ سریع و غیرارادی ماهیچهها در پاسخ به محرکهاست.
کار ماهیچهها به دو شکل ارادی و غیرارادی تنظیم میشود. حرکات غیرارادی ماهیچهها میتواند سریع یا آرام باشد. شکل سریع و غیرارادی ماهیچهها انعکاس نام دارد.
مثلا دیافراگم یک ماهیچه اسکلتیست که میتواند به طور ارادی یا غیرارادی فعالیت کند. به فعالیت غیرارادی دیافراگم انعکاس نمیگویند چون سریع نیست. در مقابل آن عقب کشیدن دست پس از برخورد به جسم داغ انعکاس محسوب میشود، چون هم سریع است و هم غیرارادی.
چند نکته در مورد انعکاس
انعکاسهای بدن به دو دسته مغزی و نخاعی تقسیمبندی میشوند. مرکز انعکاسهایی مثل بلع، عطسه و سرفه در مغز و مرکز انعکاس عقب کشیدن دست در نخاع قرار دارد.
در انعکاس نورونهای حسی و حرکتی میلیندار هستند.
در انعکاسها لزوما گیرنده درد تحریک نمیشود. مثلا در انعکاس بلع گیرنده درد دخیل نیست.
انعکاس عقب کشیدن دست
در انعکاس عقب کشیدن دست، دست فرد با برخورد به جسم داغ به عقب کشیده میشود. مرکز تنظیم این انعکاس نخاع است.
در این انعکاس چه اتفاقی میافتد؟
۱-پیام از گیرنده حسی پوست دست به ریشه پشتی نخاع وارد میشود.
۲-نورون حسی در ماده خاکستری با دو نورون رابط سیناپس تحریکی تشکیل میدهد.
۳-یکی از نورونهای رابط با نورون حرکتی ماهیچهی سه سر سیناپس مهاری و نورون رابط دیگر با نورون حرکتی ماهیچه دو سر سیناپس تحریکی تشکیل میدهد.
۴-نورون حرکتی ماهیچه دو سر این ماهیچه را تحریک میکند و ماهیچه دو سر منقبض میشود. در مقابل نورون حرکتی ماهیچه سه سر هیچ پیامی منتقل نمیکند و ماهیچه سه سر به استراحت درمیآید.
برای به استراحت درآمدن ماهیچه اسکلتی نیازی به پیام استراحت نیست. فقط کافیست تحریک را متوقف کنیم.
نخاع هم میتواند پردازش نهایی اطلاعات حسی را انجام دهد، مثل انعکاس عقب کشیدن دست.
سیناپس مهاری در انعکاس عقب کشیدن دست در ماده خاکستری قرار دارد، اما هر سیناپس تحریکی لزوما این ویژگی را ندارد.
بخش خودمختار
بخش خودمختار دستگاه عصبی محیطی کار ماهیچههای صاف، قلبی و غدهها را به طور ناآگاهانه تنظیم میکند و همیشه فعال است.
همه حرکات غیرارادی توسط این بخش انجام نمیشود و بخشی از آن توسط بخش پیکری انجام میشود.
این دستگاه از دو بخش سمپاتیک و پاراسمپاتیک تشکیل شده است که معمولا برخلاف هم عمل میکنند تا فعالیتهای حیاتی بدن را در شرایط مختلف تنظیم کنند.
۱-فعالیت بخش پاراسمپاتیک باعث برقراری حالت آرامش در بدن میشود. در این حالت فشار خون کاهش یافته و ضربان قلب کم میشود.
۲-بخش پاراسمپاتیک هنگام هیجان بر بخش سمپاتیک غلبه دارد و بدن را در حالت آماده باش نگه میدارد. این بخش باعث افزایش فشار خون، ضربان قلب و تعداد تنفس میشود.
بررسی دقیقتر بخش حرکتی دستگاه عصبی محیطی (اعصاب پیکری و خودمختار)
به قول کتاب درسی بخش حرکتی دستگاه عصبی محیطی پیام عصبی را به اندامهای اجرا کننده یعنی ماهیچهها و غدد میرساند. برای بررسی بهتر بیایید به سراغ دستگاه تنفسی برویم و با دیافراگم شروع میکنیم.
دیافراگم یک عضله اسکلتیست که هم به صورت ارادی و هم به صورت غیرارادی کنترل میشود. به نظر شما عصبی که به دیافراگم پیام میرساند یک عصب پیکریست یا خودمختار؟
حالا بیایید به سراغ نایژکهایی برویم که در ششها قرار دارند. در دیواره نایژکها ماهیچه صاف وجود دارد. این نایژکها توسط چه اعصابی عصبدهی میشوند؟ پیکری یا خودمختار؟
برای اینکه بفهمیم به یک اندام چه نوع عصب حرکتی پیغام میدهد فقط کافیست بدانیم آن اندام چیست. اگر آن اندام ماهیچه اسکلتی باشد عصب آن پیکریست. مثلا دیافراگم بنداره خارجی مخرج توسط یک عصب پیکری عصبدهی میشود. یا مثلا در هنگام بلع چون عضلات درگیر عضلات اسکلتی هستند پیام از بصل النخاع (مرکز بلع) توسط یک عصب پیکری به این عضلات میرسد.
در مقابل اعصابی که به غدد، قلب یا ماهیچه صاف پیام میرساند اعصاب خودمختار هستند. مثلا بنداره داخلی مخرج توسط اعصاب خودمختار کنترل میشوند.
پس چیزی که تعیین میکند نام عصب مورد نظر ما چیست نه محل صادر شدن پیام است و نه ارادی یا غیرارادی بودن کار اندام هدف. مهم نوع اندام هدف است.
خودآزمایی
به سوالات زیر به صورت بله و خیر پاسخ دهید و سپس پاسخنامه را بررسی کنید.
الف. در انعکاس عقب کشیدن دست، بعضی از سلولهای عصبی که جسم سلولی آنها در ماده خاکستری نخاع قرار دارد با سلولهای عصبی حسی سیناپس برقرار میکند.
پاسخ سوال الف
درست – جسم سلولی نورونهای رابط و حرکتی در ماده خاکستری نخاع قرار دارد. فقط نورونهای رابط با نورونهای حسی سیناپس برقرار میکنند.
ب. در انعکاس عقب کشیدن دست، نورونهای رابطی که فقط در ماده خاکستری قرار دارند در جابهجایی یونها در دو سوی غشای بعضی نورونها نقش دارند.
پاسخ سوال ب
درست
پ. در انعکاس عقب کشیدن دست، هر سلول عصبی که با عضله ناحیه بازو سیناپس برقرار میکند تغییری در پتانسیل الکتریکی آن رخ داده است.
پاسخ سوال پ
درست – در انعکاس عقب کشیدن دست دو نورون با عضلات ناحیه بازو سیناپس برقرار میکند:
۱-نورون حرکتی که پس از تحریک شدن به عضله دو سر پیام انقباض میدهد.
۲-نورون حرکتی که پس از مهار شدن با عضله سه سر سیناپس غیر فعال دارد.
پتانسیل الکتریکی هم در نورون تحریک شده و هم در نورون مهار شده تغییر میکند.
ت. در انعکاس عقب کشیدن دست سلولی که ناقلهای عصبی مهارکننده را تولید و ترشح میکند در پی فعالیت سلول عصبی رابط پتانسیل دو سر غشای خود را تغییر میدهد.
پاسخ سوال ت
نادرست – در انعکاس عقب کشیدن دست، فقط نورونهای رابط هستند که ناقل عصبی مهارکننده تولید میکنند و این نورونها نمیتوانند تحت تاثیر خودشان باشند!
ث. در بدن انسان سالم هر نوع رشته عصبی حسی مرتبط با عضله دو سر بازو، در سیتوپلاسم خود توانایی حمل کیسههای غشادار حاوی مولکولهای نوعی ناقل عصبی را دارد.
پاسخ سوال ث
نادرست. رشته عصبی حسی مرتبط با عضله دو سر بازو دندریت نورون حسیست. ناقل عصبی در جسم سلولی ساخته میشود و در طول آکسون هدایت میشود. ناقلها در دندریت دیده نمیشوند.
دستگاه عصبی جانوران
هیدر
سادهترین ساختار عصبی شبکه عصبی در هیدر است.
هیدر دستگاه عصبی ندارد.
شبکه عصبی مجموعهای از سلولهای عصبی پراکنده در دیواره بدن هیدر است که با هم ارتباط دارند.
تحریک هر نقطه از بدن جانور در همه سطح آن پخش میشود.
شبکه عصبی سلولهای ماهیچهای بدن را تحریک میکند.
در بدن هیدر به جز سلولهای پوششی، سلولهای عصبی و ماهیچهای نیز وجود دارد.
هیدر مغز ندارد، درواقع این جانور تقسیمبندی عصبی مرکزی و محیطی ندارد.
پلاناریا
در پلاناریا دو گره عصبی در سر مغز را تشکیل میدهد. هر گره مجموعهای از جسم سلولهای عصبیست.
گرههای عصبی مغز به کمک رشتههایی با هم در ارتباط هستند.
مغز از قسمت نازک خود به طنابهای عصبی متصل است.
گرههای تشکیلدهنده مغز در قسمت میانی خود ضخیمتر هستند.
عصبدهی به شاخک توسط مغز انجام میشود، نه طناب عصبی.
دو طناب عصبی متصل به مغز در طول بدن جانور کشیده شده. این دو طناب با رشتههایی به هم متصلاند و ساختاری نردبانمانند را ایجاد میکنند.
دو گره عصبی و ساختار نردبان مانند بخش مرکزی دستگاه عصبی را میسازند.
فاصله بین طنابهای عصبی در مرکز پلاناریا بیشترین و در انتها کمترین مقدار است.
رشتههای جانبی متصل به ساختار نردبان مانند بخش محیطی دستگاه عصبی را تشکیل میدهد.
سادهترین ساختار عصبی در هیدر وجود دارد. اما سادهترین دستگاه عصبی در هیدر نیست، بلکه در پلاناریا است.
حشرات
مغز حشرات از چند گره به هم جوش خورده تشکیل شده است.
در طول بدن جانور یک طناب عصبی شکمی کشیده شده است. در هر بند از بدن یک گره عصبی وجود دارد.
طبق شکل طناب عصبی حشرات از دو رشته تشکیل شده که در محل گرهها به هم متصل هستند.
گره اول طناب عصبی در سر قرار دارد اما جزئی از مغز نیست.
گره دو، سه و چهار به پاها عصبدهی میکنند.
مهرهداران
در مهرهداران طناب عصبی پشتی وجود دارد. بخش جلویی آن برجسته شده و مغز را تشکیل میدهد.
طناب عصبی درون سوراخ مهرهها و مغز درون جمجمهای غضروفی یا استخوانی جای گرفته است.
مثلا در ماهیان غضروفی که استخوان ندارند مغز با جمجمهای غضروفی محافظت میشود.
در مهرهداران نیز مانند انسان دستگاه عصبی شامل دستگاه عصبی مرکزی و محیطیست.
در بین مهرهداران اندازه نسبی مغز پستانداران و پرندگان نسبت به وزن بدن از بقیه بیشتر است.
خودآزمایی
به سوالات زیر به صورت بله و خیر پاسخ دهید و سپس پاسخنامه را بررسی کنید.
الف. در پلاناریا هر طناب عصبی به یک گره در مغز متصل است.
ب. در دستگاه عصبی ملخ نوعی گره که مستقیما فعالیت بلندترین پاهای جانور را کنترل میکند، به ابتدای طناب عصبی نزدیکتر است.
پ. گرهای که در دستگاه عصبی ملخ فعالیت کوتاهترین پاهای جانور را کنترل میکند، درون سر قرار گرفته است.
ت. رشتههای عصبی خارج شده از نزدیکترین گره عصبی به مغز ملخ، به هیچکدام از پاهای جانور وارد نمیشوند.
ث. در دستگاه عصبی حشرات همانند پلاناریا، جسم سلولهای هر یک از نورونها درون طناب عصبی قرار دارد.
ج. در دستگاه عصبی همه مهرهداران بخش جلویی طناب عصبی توسط استخوان جمجمه حفاظت میشود.
ح. همه پیامهای خروجی از مغز پلاناریا وارد طنابهای عصبی میشود.
خ. هر جفت از پاهای ملخ، توسط یک گره از طناب عصبی عصبدهی میشود.
د. در هر جانوری که یک طناب عصبی پشتی دارد، قطعا اسکلتی درونی و استخوانی قابل مشاهده است.
ذ. در ملخ، گره عصبی هر بند آن، دارای اعصابیست که به طرف اندامهای حرکتی و اندامهای داخلی ادامه مییابد.