گیرنده های حسی انسان میتوانند محرکهای گوناگون محیط را دریافت کنند. اما محرکهایی مانند پرتوهای فرابنفش نیز وجود دارد که انسان به کمک دستگاههای ویژهای میتواند آنها را دریافت کند؛ در حالی که برخی جانوران گیرندههای دریافت کننده آنها را دارند.
گیرندههای مکانیکی خط جانبی
در دو سوی بدن ماهی ساختاری به نام خط جانبی وجود دارد. این ساختار کانالی در زیر پوست جانور است که از راه سوراخهایی با محیط بیرون ارتباط دارد. درون کانال، سلولهای مژکداری قرار دارند که به ارتعاش آب حساساند. مژکهای این سلولها در ماده ژلاتینی قرار دارند.
جریان آب در کانال، ماده ژلاتینی را به حرکت درمیآورد. حرکت ماده ژلاتینی سلولهای گیرنده را تحریک میکند و ماهی به کمک خط جانبی از وجود اجسام و جانوران دیگر (شکار یا شکارچی) در پیرامون خود آگاه میشود.
خط جانبی ماهی کانالی در زیر پوست ماهیست، نه در پوست ماهی.
مژکهای گیرنده خط جانبی با آب تماس ندارد.
بررسی شکل خط جانبی
خط جانبی ماهیها بعد از سر تا ابتدای باله دمی و در نزدیکی سطح پشتی بدن قرار دارد.
منفذ کانال خط جانبی از پولک عبور میکند، اگر آن ماهی پولک دار باشد.
درون کانال خط جانبی یک سری فرورفتگیهایی قرار دارد که گیرندهها در آن قرار دارند.
در زیر کانال خط جانبی عصب گیرنده خط جانبی قرار دارد. این عصب هر چه به سر نزدیک میشود ضخیمتر میشود، اما عرض خود کانال خط جانبی تقریبا در تمامی طول آن ثابت است.
مژکهای گیرنده خط جانبی ماهی مژکهای غیر یک نواخت دارند و در پوشش ژلاتینی محاصره شدهاند.
یاختههای پشتیبان با گیرنده و ماده ژلاتینی در تماس است و اندازه هسته یاخته پشتیبان از هسته گیرنده خط جانبی کوچکتر است.
اندازه سلول پشتیبان از سلول گیرنده بزرگتر است، هسته یاختههای پشتیبان در سطحی پایینتر قرار دارد. قطر گیرنده مکانیکی در محل حضور هسته بزرگتر است.
هر گیرنده با دو رشته عصبی سیناپس برقرار کرده است.
مقایسه سلول گیرنده و پشتیبان در خط جانبی
| سلول گیرنده | سلول پشتیبان | |
| اندازه | کوچکتر | بزرگتر |
| تعداد | کمتر | بیشتر |
| محل قرارگیری | درون فرورفتگی کانال خط جانبی | درون فرورفتگی کانال خط جانبی |
| مژک | دارد (با اندازه نابرابر) | ندارد |
| تماس با ماده ژلاتینی | دارد | دارد |
| اندازه هسته | بزرگتر | کوچکتر |
| موقعیت هسته | غیرمرکزی (نزدیک به قاعده سلول) | غیرمرکزی (نزدیک به قاعده سلول) |
| ارتباط با رشته عصبی | دارد (هر گیرنده با دو رشته) | ندارد |
| تبدیل اثر محرک به پیام عصبی | دارد | ندارد |
گیرندههای شیمیایی در پا
در مگس گیرندههای شیمایی در موهای حسی روی پاهای آن قرار دارند. مگسها به کمک این گیرندهها انواع مولکولها را تشخیص میدهند.
بررسی شکل گیرندههای شیمیایی در پا
موی حسی پشه در هر ششپای او وجود دارد.
در هر پای مگس چندین موی حسی وجود دارد.
درون موی حسی فقط دندریت قرار دارد. جسم سلولی و آکسون خارج از موی حسی پشه وجود دارد.
در نورونهای گیرنده شیمیایی آکسون بلندتر از دندریت است.
گیرنده مکانیکی صدا در پا
روی هر یک از پاهای جلویی جیرجیرک یک محفظه هوا وجود دارد که پرده صماخ روی آن کشیده شده است. لرزش پرده در اثر امواج صوتی گیرندههای مکانیکی را که در پشت پرده صماخ قرار دارند، تحریک و جانور صدا را دریافت میکند.
بررسی شکل گیرنده مکانیکی صدا در پا
پاهای جلویی جیرجیرک چهار بند دارد که بلندترین بند آن به بدن اتصال دارد.
گیرنده مکانیکی صدا در جیرجیرک بین بند اول و دوم پاهای جلویی قرار دارد.
اطراف پرده صماخ جیرجیرک زوائد مو مانند وجود دارد.
پشت پرده صماخ جیرجیرک بیش از یک گیرنده مکانیکی وجود دارد.
در جیرجیرک پرده صماخ مستقیما گیرنده را تحریک میکند.
گیرندههای نوری چشم مرکب
چشم مرکب که در حشرات دیده میشود از تعداد زیادی واحد بینایی تشکیل شده است. هر واحد بینایی، یک قرنیه، یک عدسی و تعدادی گیرنده نوری دارد.
هر یک از واحدهای نوری تصویر کوچکی از بخشی از میدان بینایی را ایجاد میکنند. دستگاه عصبی جانور، این اطلاعات را یکپارچه و تصویری موزاییکی ایجاد میکند.
گیرندههای نوری برخی حشرات مانند زنبور پرتوهای فرابنفش را نیز دریافت میکنند.
بررسی شکل گیرندههای نوری چشم مرکب
گیرندههای بینایی حشرات قطر ثابتی ندارند. پیام عصبی از نازکترین بخش این گیرنده خارج میشود. هسته این گیرندهها در یک سطح قرار ندارند.
بخش پهنتر عدسی در هر واحد بینایی به سمت قرنیه قرار دارد.
روی قرنیه یک لایه شفاف قرار دارد که جزئی از چشم است (برای مشاهده بهتر به شکل کتابتان نگاه کنید).
گیرنده فروسرخ مار زنگی
برخی مارها میتوانند پرتوهای فروسرخ را تشخیص دهند.
در جلو و زیر هر چشم مار زنگی سوراخیست که گیرندههای پرتوهای فروسرخ در آن قرار دارند. به کمک این گیرندهها، مار پرتوهای فروسرخ تابیده از بدن شکار را دریافت میکند و محل آن را در تاریکی تشخیص میدهد.
بررسی شکل گیرنده فروسرخ در مار زنگی
برخی مارها گیرنده فروسرخ را تشخیص میدهند.
دمای دم موش از دمای بقیه بدن او کمتر است.
مغز ماهی
بالاترین نقطه مغز ماهی مخچه است. جلوییترین بخش پیازهای بویایی و عقبترین نقطه بصل النخاع است.
بزرگترین بخش لوب بیناییست. کوچکترین بخش لوبهای بویایی یا پیازهای بویاییست.
مخ ماهی برخلاف مخ انسان سطحی صاف دارد. در ماهی مخچه از مخ بزرگتر و بالاتر قرار دارد. پیامهای بینایی ماهیها خارج از مخ پردازش میشود.
عصب بینایی از پایین وارد لوب بینایی و عصب بویایی به صورت افقی وارد پیازهای بویایی میشود.
خودآزمایی
به سوالات زیر به صورت بله و خیر پاسخ دهید و سپس پاسخنامه را بررسی کنید.
سوالات
الف. سلولهای گیرنده خط جانبی ماهی همانند سلولهای پشتیبان اطراف آنها، ممکن است در روبهروی منافذ کانال خط جانبی قرار نگرفته باشند.
پاسخ سوال الف
درست. مطابق شکل گیرندهها و سلولهای پشتیبان اطراف آنها ممکن است در روبهروی منافذ کانال خط جانبی قرار بگیرند یا نگیرند.
ب. در خط جانبی ماهی، سلولهای پشتیبان در مقایسه با نوعی از سلولهای گیرنده که محرک آنها ارتعاش آب است هسته کوچکتری داشته و به عصبی که درون کانال خط جانبی کشیده شده نزدیکتر است.
پاسخ سوال ب
درست. سلولهای پشتیبان نسبت به سلولهای گیرنده هسته کوچکتری دارند. اما عصب در زیر کانال خط جانبی کشیده شده نه درون آن.
پ. در خط جانبی ماهی برخلاف سلولهای پشتیبان با سلولهای مشابه خود ارتباط فیزیکی و مستقیم نداشته و بخش عمده آنها خارج از ماده ژلاتینی قرار دارد.
پاسخ سوال پ
درست. در خط جانبی گیرندهها با هم ارتباط فیزیکی و مستقیم ندارند و فقط مژکهای آنها درون ماده ژلاتینی قرار دارد.
ت. چند مورد درباره گیرنده حسی درون کانال خط جانبی ماهی صحیح است؟
*همانند گیرندههای بخش دهلیزی گوش انسان مژکهایی با طول نابرابر دارد.
*همانند نوعی گیرنده مستقر در لایه درم پوست انسان اثر محرکهای مکانیکی را دریافت میکند.
*برخلاف گیرندههای بخش حلزونی گوش انسان مژکهای آن درون ماده ژلاتینی قرار دارد.
*برخلاف گیرندههای چشایی زبان انسان میتوانند با بیش از یک رشته عصبی ارتباط داشته باشد.
پاسخ سوال ت
مورد اول: درست. هم گیرنده حسی کانال خط جانبی و هم گیرندههای بخش دهلیزی گوش انسان مژکهایی با طول نابرابر دارد.
مورد دوم: درست. گیرنده فشار در لایه درم پوست انسان همانند گیرنده کانال خط جانبی نوعی گیرنده مکانیکی محسوب میشوند.
مورد سوم: درست. مژکهای گیرنده خط جانبی درون ماده ژلاتینی قرار دارد، اما مژک گیرندههای بخش حلزونی گوش انسان صرفا با ماده ژلاتینی در تماس است.
مورد چهارم: نادرست. هم گیرندههای درون کانال خط جانبی و هم گیرندههای چشایی زبان میتوانند با دو رشته عصبی ارتباط داشته باشند.
ث. نازکترین بخش عدسی در هر واحد بینایی از چشم مرکب حشرات، به سلولهای کشیده گیرنده نور نزدیک است اما با آنها تماسی ندارد.
پاسخ سوال ث
درست. نازکترین بخش عدسی راس آن است که به سمت گیرندههای نوری قرار دارد. عدسی با گیرندههای تماس ندارد.
ج. چند مورد در رابطه با هر چشم مرکب در جیرجیرک صحیح است؟
*تعداد فراوانی قرنیه دارد.
*تصویر کوچکی از میدان بینایی را ایجاد میکند.
*حدود نیمی از میدان بینایی جانور را تشکیل میدهد.
*اطلاعات بینایی پس از خارج شدن از هر چشم ابتدا به طناب عصبی پشتی ارسال میشود.
پاسخ سوال ج
هر چشم مرکب از تعداد زیادی واحد بینایی تشکیل شده است.
مورد اول: درست. هر واحد بینایی یک قرنیه دارد و هر چشم مرکب از تعداد زیادی واحد بینایی تشکیل شده است.
مورد دوم: نادرست و مورد سوم: درست. هر واحد بینایی بخش کوچکی از میدان بینایی و هر چشم حدود نیمی از میدان بینایی جانور را تشکیل میدهد. سوال در مورد هر چشم است پس مورد دوم نادرست و مورد سوم درست است.
مورد چهارم: نادرست. طناب عصبی حشرات شکمیست.
چ. بزرگترین بخش در مغز ماهی در تماس مستقیم با بصل النخاع قرار گرفته است.
پاسخ سوال چ
نادرست. بزرگترین بخش در مغز ماهی لوب بیناییست. لوب بینایی در تماس با مخچه قرار دارد.
ح. بالاترین بخش مغز ماهی نمیتواند معادل بخشی از دستگاه عصبی مرکزی یک انسان سالم باشد که تحت تاثیر اطلاعات حاصل از گیرندههای حسی هر دو گروه حواس ویژه و پیکری فعالیت خود را تغییر دهد.
پاسخ سوال ح
نادرست. بالاترین بخش مغز ماهی مخچه است. مخچه در انسان از گیرندههای حس وضعیت و گیرندههای تعادل پیام دریافت میکند.
خ. عقبترین بخش مغز در ماهیها نمیتواند معادل بخشی از دستگاه عصبی مرکزی یک انسان سالم باشد که مرکز دستور پیام عصبی به ماهیچه دو سر بازو در هنگام انعکاس عقب کشیدن دست پس از برخورد با جسم داغ باشد.
پاسخ سوال خ
درست. عقبترین بخش مغز در ماهیها بصل النخاع است. این بخش در انعکاس عقب کشیدن دست نقشی ندارد و مرکز این انعکاس نخاع است.
د. در ماهیها بخشی که بلافاصله در عقب لوبهای مغزی دریافت کننده اطلاعات از گیرندههای نوری قرار دارد، به طور حتم در مقایسه را مرکز تعادل حجم کوچکتری دارد.
پاسخ سوال د
نادرست. لوبهای بینایی از گیرندههای نوری اطلاعات دریافت میکنند. بلافاصله در عقب این لوبها، مخچه قرار دارد که از گیرندههای خط جانبی اطلاعات دریافت میکند.
ذ. به طور معمول بخشی از مغز ماهی که در میان بصلالنخاع و لوب بینایی قرار دارد معادل بخشی از مغز انسان است که توانایی دریافت پیامهای تولید شده در سلولهای عصبی و غیرعصبی را دارا میباشد.
پاسخ سوال ذ
درست. مخچه بین بصلالنخاع و لوب بینایی قرار دارد. این ساختار میتواند پیامهای تولید شده در گیرندههای حس وضعیت (بخشی از سلول عصبی) و گیرندههای تعادل (سلول غیر عصبی) را دریافت کند.
ر. به طور معمول بخشی از مغز ماهی که در میان لوبهای بینایی و بویایی قرار دارد معادل بخشی از مغز انسان است که میزان تراکم سلولهای پشتیبان در بخشهای مختلف آن یکسان نیست.
پاسخ سوال ر
درست. تراکم سلولهای پشتیبان در ماده سفید مغز به علت حضور سلولهای پشتیبان بیشتر است.
ز. در پای مگس هر گیرنده شیمیایی درون موهای حسی، چندین رشته عصبی بلند دارد.
پاسخ سوال ز
درست. در برخی مواد مثل مفصل استخوان لگن با خود دو استخوان هم شکل با هم مفصل شدهاند و در گروهی دیگر دو استخوان با شکلهای متفاوت به هم وصل میشوند.
ژ. استخوان جناغ یک استخوان پهن با ضخامت غیر یک نواخت است که ترقوهها در دو سمت آن به آن متصل میشود.
پاسخ سوال ژ
درست.
س. هر استخوان نیم لگن تنها با یک استخوان از اسکلت جانبی و یک استخوان از اسکلت محوری مفصل تشکیل میدهد.
پاسخ سوال س
نادرست. استخوان لگن با ستون مهره، ران و نیم لگن سمت مقابل مفصل تشکیل میدهد که میشود دو استخوان از اسکلت جانبی و یک استخوان از اسکلت محوری.
ش. استخوانهای زند زبرین و زند زیرین در بالا با استخوان بازو و در پایین مجموعا با بیش از دو استخوان مچ دست در ارتباط هستند.
پاسخ سوال ش
درست.
ص. چند مورد درباره استخوانی که بخش انتهای مجرای گوش انسان محافظت میکند صحیح است؟
*هیچگونه مجاورتی با زردپیهای ماهیچهای ندارند.
*با استخوان متحرک جمجمه مفصل تشکیل میدهد.
*با استخوانهای مجاور خود نوعی مفصل لغزنده تشکیل میدهد.
*در لبههای دندانهدار خود، توسط کپسول پیوندی پوشیده شده است.
پاسخ سوال ش
مورد اول: نادرست. با توجه به شکل ۲۹ کتاب یازدهم این استخوان در مجاورت زردپی قرار میگیرد.
مورد دوم: درست. این استخوان با استخوان فک پایین مفصل متحرک تشکیل میدهد.
مورد سوم: نادرست. این استخوان فقط مفصل ثابت و لولایی تشکیل میدهد.
مورد چهارم: نادرست. در مفصل ثابت کپسول پیوندی وجود ندارد.