جانداران از نظر گوارش به چهار دسته تقسیم میشوند:
۱-جاندارانی که گوارش ندارند.
۲-جاندارانی که تنها گوارش درونسلولی دارند.
۳-جاندارانی که ابتدا گوارش برونسلولی و سپس گوارش درونسلولی دارند.
۴-جاندارانی که لوله گوارش و گوارش برونسلولی دارند.
در این گفتار در مورد هر کدام از این دستهها صحبت خواهیم کرد.
دسته اول: جانداران فاقد گوارش
برخی جانداران مواد مغذی را بهطور مستقیم از محیط دریافت میکنند. این جانداران میتوانند تک سلولی یا پر سلولی باشند. تک سلولیها مواد مغذی را از سطح سلول و پرسلولیها مواد مغذی را از سطح بدن دریافت میکنند. این نوع از جانداران مواد را از آب دریا دستگاه گوارش یا مایعات بدن جانوران میزبان دریافت میکنند.
در ادامه با کرم کدو آشنا میشویم.
کرم کدو
کرم کدو دهان و دستگاه گوارش ندارد. این کرم مواد مغذی را از سطح بدن جذب میکند.
کرم کدو جز کرمهای پهن است.
سر کرم کدو نازک است و هر چه به انتهای بدن کرم نزدیک میشویم بدن او ضخیمتر میشود.
بندهای بدن کرم کدو اندازه یکسانی ندارد.
دسته دوم: جانداران دارای گوارش درونسلولی
برخی از تک سلولیها با واکوئول گوارشی گوارش درونسلولی را انجام میدهند.
کمی بالاتر از کتاب درسی
اسفنج یک پرسلولیست که گوارش برون سلولی ندارد. با اسفنجها جلوتر آشنا میشویم اما در مورد گوارش آنها در کتاب درسی چیزی وجود ندارد. شما هم تا همین حد بدانید کافیست.
واکوئول گوارشی
پارامسی یک آغازی مژکدار است و در آب شیرین زندگی میکند. واکوئول گوارشی در پارامسی وجود دارد.
پارامسی از طریق مژکها غذا را به حفره دهانی منتقل میکند.
چند نکته
پارامسی به عنوان یک تکسلولی غذا را از سطح سلول دریافت میکند نه از سطح بدن، زیرا در آنها اصلا بدن شکل نمیگیرد.
پارامسی مژکدارد نه تاژک.
مژکهای اطراف دهان پارامسی بلندتر هستند.
در انتهای حفره دهانی و در منفذ دفعی مژک وجود ندارد.
پارامسی حفره دهانی دارد و غذا را به دهان منتقل نمیکند.
در انتهای حفرهی دهانی پارامسی کیسهای غشایی به نام واکوئول غذایی شکل میگیرد.
واکوئول غذایی در سیتوپلاسم حرکت میکند و بعد لیزوزوم به آن میپیوندد.
با پیوستن لیزوزوم واکوئول گوارشی میگیرد و غذا گوارش پیدا میکند. سپس مواد گوارش یافته از واکوئول خارج میشود و واکوئول دفعی شکل میگیرد.
همهی مواد درون واکوئول غذایی گوارش پیدا نمیکند.
در مرحله آخر مواد گوارش نیافته از منفذ دفعی خارج میشود.
پارامسی یک منفذ دفعی دارد و به کار بردن منافذ دفعی اشتباه است.
یک نکته در مورد دفع در پارامسی
در مورد دفع مواد دفعی در پارامسی میدانیم:
اگر در مورد پارامسی کلمه واکوئول دفعی به کار رفت ما دو کاندید داریم،
اول، واکوئول دفعی غذا
دوم، واکوئولهای انقباضی (فصل پنج)
که دفع در اولی با اگزوسیتوز و دفع در دومی با مچاله شدن صورت میگیرد. پس هر واکوئول دفعی مواد گوارشی را خارج نمیکند.
در پارامسی مواد دفعی با انتشار هم میتوانند از آن خارج شوند. مثلا co2 میتواند با انتشار خارج شود.
دسته سوم: جاندارانی که ابتدا گوارش برونسلولی و سپس گوارش درونسلولی دارند
جانداران دارای حفره گوارشی (مثل پلاناریا و هیدر) ابتدا گوارش برونسلولی و سپس گوارش درونسلولی دارند.
حفره گوارشی
حفره گوارشی یک حفره منشعب پر از مایعات است.
این حفره یک راه ورود و خروج دارد. درواقع مسیر حرکت غذا در این حفره دو طرفه است.
گوارش در هیدر
در هیدر به کمک بازوها غذا به سمت دهان کشیده میشود و سپس از طریق دهان به حفره گوارشی وارد میشود.
با ورود غذا به حفره گوارشی برخی از سلولها آنزیمهایی را ترشح میکنند. به کمک این آنزیمها ابتدا گوارش برون سلولی انجام میشود و سپس غذا با درونبری به سلولهای این حفره وارد میشود.
در این سلولها گوارش غذا به صورت درونسلولی ادامه پیدا میکند.
بررسی شکل هیدر
به صورت کلی در نظر داشته باشید که هیدر دو لایه سلولی دارد.
سلولهای بیرونی شکل مکعبی و سلولهای درونی شکل استوانهای دارد.
سلولهای درونی یا تاژک ندارند و یا دو تاژک دارند. سلولهای درونی استوانهای و سلولهای بیرونی مکعبی هستند.
بررسی یک مشکل
طبق شکل فقط سلولهایی که دو تاژک دارند ذرات غذایی را برای گوارش درونسلولی دریافت میکنند. متن کتاب اما این موضوع را بیان نمیکند و فقط به گفتن این جمله بسنده میکند: سلولهای این حفره ذرههای غذایی را با درونبری دریافت میکنند.
حالا تکلیف چیست؟ باز هم میخواهم یک حرف مسخره بزنم: هر دو را در نظر داشته باشید. هر چند که اگر بخواهیم درستتر عمل کنیم بهتر است بگوییم غذا برای گوارش وارد سلولهای استوانهای دو تاژکی میشود.
چند نکته ترکیبی
حفره گوارشی در پلاناریا در تمام بدن انشعاباتی دارد. در پلاناریا و هیدر حرکت بدن به حرکت مواد کمک میکند.
هیدر شبکهی عصبی (نه شبکهها) دارد. گوارش آن ابتدا برون سلولیست و سپس درون سلولی میشود. بعضی از سلولهای حفره دهانی غذا را جذب میکنند.
دسته چهارم: لوله گوارش یا جاندارانی که فقط گوارش برونسلولی دارند.
این لوله در اثر تشکیل مخرج شکل میگیرد و امکان جریان یک طرفه غذا را فراهم میکند.
در این لوله غذا به مونومرها تجزیه میشود و سپس این مونومرها توسط سلولها جذب میشود.
ملخ
ملخ حشرهای گیاهخوار است. در ادامه با فرایند گوارش و آناتومی دستگاه گوارش ملخ بیشتر آشنا میشویم.
آناتومی دستگاه گوارش ملخ
آروارههای ملخ خارج از دهان قرار دارد.
غدههای بزاقی در سر این جانور قرار ندارند. این غدهها زیر مری و نزدیک آن قرار گرفتهاند. مجرای مشترک این غدهها به دهان تخلیه میشود.
بعد از دهان مری قرار دارد. بخش انتهایی مری در ملخ حجیم شده و چینهدان نام دارد.
چینهدان در ملخ همسطح با مریست. در پرنده دانهخوار چینهدان پایینتر از مری قرار میگیرد.
بعد از چینهدان پیش معده قرار دارد. پیش معده بخشی کوچک با دیواره دندانهدار است.
فرایند گوارش
در ملخ غذا توسط آروارهها خرد شده و سپس وارد دهان میشود.
غذا سپس از طریق مری به چینهدان میرود. چینهدان محل نرم شدن و ذخیره شدن غذاست.
بعد از چینهدان غذا به پیش معده وارد میشود. پیش معده دندانههایی دارد که به خرد شدن بیشتر مواد غذایی کمک میکند.
آنزیمهای معده و کیسههای معده به پیش معده وارد میشود و باعث گوارش شیمیایی غذا در پیشمعده میشوند.
جذب غذا در معده صورت میگیرد.
مواد گوارش نیافته از روده و راست روده میگذرد و از مخرج خارج میشود.
بررسی یک اختلاف
گوارش غذا در کیسههای معده تمام میشود یا معده؟
این بحث در کتاب درسی بررسی نشده، اما در تستها ممکن است به آنها بربخورید.
در برخی تستها کیسههای معده و در برخی دیگر معده محل تمام شدن گوارش است. بهتر است هر دو را در نظر داشته باشید هر چند که این موضوع در کتاب درسی بررسی نشده است.
چند نکته ترکیبی و تکمیلی
ملخ خون ندارد و غذا بعد از جذب در معده وارد همولنف میشود.
در ابتدای روده باریک مواد دفعی همولنف توسط لولههای مالپیگی به درون روده تخلیه میشود.
پرنده دانهخوار
در مورد لوله گوارش پرنده دانهخوار نکات زیر را بدانید:
ابتدای مری پرنده دانه خواری چین خوردگیهایی وجود دارد.
در پرنده دانهخوار همانند کرم چینهدان وجود دارد.
بعد از چینهدان معده قرار دارد که یک بخش باریک است. بخش عقبی معده سنگدان نام دارد که یک بخش ماهیچهایست و در گوارش مکانیکی نقش دارد. سنگدان به بخش پشتی جانور نزدیک است.
بعد از چینهدان روده قرار دارد. بخشهایی از روده در نزدیکی پاها قرار دارد. اگر دقت کنید بین کبد و روده مجرایی وجود دارد که کبد را به روده متصل میکند.
مخرج در نزدیکی دم جانور قرار دارد.
چند نکته
در پرنده و کرم چینهدان بزرگترین بخش لوله گوارش است با این تفاوت که در پرنده پایینتر از مری و در کرم همسطح و بالاتر از مری قرار دارد.
چینه دان را هر پرندهای ندارد. درواقع چینهدان برای پرنده دانهخوار است.
پاهای پرنده چهار انگشت دارد که سه تا از آنها به سمت جلو و یکی به سمت عقب است.
نشخوارکنندگان
پستانداران نشخوارکننده نظیر گاو و گوسفند، معده چهار قسمتی دارند.
این جانوران به سرعت غذا میخورند و غذا وارد سیرابی میشود. در این بخش گوارش میکروبی آغاز میشود.
غذا بعد از سیرابی وارد نگاری میشود به مری میرود و به دهان برمیگردد. حالا غذا به طور کامل جویده شده و دوباره وارد سیرابی میشود. بیشتر حالت مایع پیدا میکند و سپس به نگاری میرود.
مواد بعد از نگاری به هزارلا میرود و تا حدودی آبگیری میشود.
بعد از هزارلا غذا وارد شیردان میشود. در شیردان گوارش آنزیمی آغاز میشود و آنزیمهای گاو وارد عمل میشوند.
در سیرابی فقط گوارش کربوهیدراتها انجام میشود.
در کل گاو گوارش آنزیمی به گوارش میکروبی مقدم است، در معده گوارش میکروبی به گوارش آنزیمی مقدم است.
نگاری حالتی اسفنجی و سوراخ سوراخ داشته و در بخش بالایی خود منفذی دارد که به هزارلا راه دارد.
شیردان سمت متصل به هزارلا قطر زیاد و در سمت متصل به روده باریک قطر کمتری دارد.
خودآزمایی
به سوالات زیر به صورت بله و خیر پاسخ دهید و سپس پاسخنامه را بررسی کنید.
سوالات
الف. در پارامسی واکوئل گوارشی با ورود آنزیمهای نوعی اندامک سلولی به خود باعث تجزیه مواد غذایی میشود.
پاسخ سوال الف
نادرست. واکوئل غذایی بعد از تشکیل شدن در سیتوپلاسم حرکت میکند و سپس کافندهتنها به آن اضافه میشوند و واکوئل گوارشی شکل میگیرد.
ب. در پارامسی واکوئل دفعی پس از خارج کردن محتویات خود از سلول باعث افزایش سطح غشای آن میشود.
پاسخ سوال ب
درست. در پارامسی مواد دفعی از طریق منفذ دفعی خارج میشود. پس از خارج شدن کیسه غشایی حامل آن به غشای سلول میپیونند و سطح غشا افزایش مییابد.
پ. اندازه بعضی از مژکهای حفره دهانی این جاندار بلندتر از سایر مژکهاست.
پاسخ سوال پ
درست. بعضی از مژکهایی که در نزدیکی حفره دهانی قرار دارند اندازه بزرگتری نسبت به بقیه مژکها دارند.
ت. واکوئل دفعی از راه منفذی که فاقد مژک میباشد از سلول خارج میشود.
پاسخ سوال ت
نادرست. منفذ دفعی در پارامسی فاقد مژک است. دقت کنید مواد دفعی که درون واکوئل دفعی قرار دارند از راه منفذ دفعی خارج میشود، نه اینکه خود واکوئل دفعی از سلول خارج شود.
ث. پارامسی همانند کرم کدو گوارش درون سلولی انجام میدهد.
پاسخ سوال ث
نادرست. کرم کدو برخلاف پارامسی گوارش برون سلولی ندارد. این جاندار گوارش برون سلولی هم ندارد و مواد مغذی را از سطح بدن دریافت میکند.
ج. در حفره گوارشی هیدر سلولهایی که غذا را با مصرف ATP دریافت میکنند، بر روی شبکهای از رشتههای پروتئينی قرار دارند.
پاسخ سوال ج
درست. سلولهای داخلی حفره گوارشی هیدر غذا را با مصرف انرژی ATP و درونبری دریافت میکنند. این سلولها طبق شکل بر روی غشای پایه قرار دارند.
چ. هر یک از سلولهای پوشاننده سطح داخلی حفره گوارشی هیدر، دارای دو تاژک بلند است.
پاسخ سوال چ
نادرست. برخی از سلولهایی که سطح داخلی حفره گوارشی هیدر را میپوشانند فاقد تاژک هستند.
ح. در دستگاه گوارش پرنده دانهخوار، هر بخش حجیم شده لوله گوارش مستقیما به معده چسبیده است.
پاسخ سوال ح
نادرست. در لوله گوارش علاوه بر لایه مخاطی، غدههای بزاقی هم ماده مخاطی ترشح میکنند.
خ. در شیردان گاو همانند سیرابی آنزیمهای گوارشی خود جانوری ترشح میشود.
پاسخ سوال خ
نادرست. در شیردان گاو آنزیمهای گوارشی خود جانور ترشح میشود، اما در سیرابی آنزیمهای گوارشی توسط میکروبها ترشح میشود نه خود گاو.
د. مواد غذایی خارج شده اتاقک لایه لایه معده همواره ابتدا به محلی وارد میشوند که جایگاه فعالیت آنزیمهای تجزیه کننده سلولز است.
پاسخ سوال د
نادرست. اتاقک لایه لایه معده گاو هزارلا است. مواد غذایی همواره پس از هزارلا وارد شیردان میشوند. سلولز در سیرابی تجزیه میشود نه در شیردان.
ذ. سیرابی همانند هزارلا با غذایی که بیشتر حالت مایع پیدا کرده است در تماس قرار میگیرد.
درست. غذا پس از آنکه دوباره جویده شد به سیرابی وارد میشود و بیشتر حالت مایع پیدا میکند. بعد از آن غذا وارد نگاری و هزارلا میشود.
ر. در پستانداران نشخوارکننده دومین مکانی که غذای نیمه جویده به آن وارد میشود بزرگترین بخش معده چهارقسمتی است.
پاسخ سوال ر
درست. مسیر غذای نیمه جویده در پستانداران نشخوارکننده اینگونه است: ۱-مری ۲-سیرابی ۳-نگاری ۴-سیرابی ۵-مری ۶-دهان
دومین مکانی که غذای نیمه جویده به آن وارد میشود سیرابیست که بزرگترین بخش معده چهار قسمتیست.
ز. هر توده غذایی در گوسفند که برای اولین بار به بزرگترین بخش از معده چهار قسمتی وارد میشود، به طور حتم تجمعی از مواد غذاییست که گوارش مکانیکی آن کامل شده است.
پاسخ سوال ز
نادرست. زمانی که در گوسفند غذا برای اولین بار وارد سیرابی میشود فقط یک بار جویده شده و هنوز گوارش مکانیکی آن کامل نشده است.
ژ. در گوسفند مواد غذایی پس از اینکه تا حدی به کمک میکروبها گوارش یافتند، بلافاصله وارد بخشی دیگر میشوند که جایگاه آبگیری شدن محتویات گوارشیست.
پاسخ سوال ژ
نادرست. در گوسفند پس از گوارش میکروبی مواد از سیرابی وارد نگاری میشوند.