جذب مواد و تنظیم فعالیت لوله گوارش – گفتار دو گوارش و جذب مواد

ورود مواد به محیط داخلی بدن جذب نام دارد.

ورود غذا به سلول پوششی لایه مخاطی جذب محسوب نمی‌شود. این یعنی جذب زمانی اتفاق می‌افتد که غذا وارد مایع بین سلولی بشود.

ما در دهان، معده، روده باریک و روده بزرگ جذب داریم و در مری جذب وجود ندارد.

در دهان، معده و روده باریک جذب غذا وجود دارد اما در روده بزرگ فقط آب و یون جذب می‌شود.

جذب مواد در روده باریک

بافت‌شناسی روده باریک

چین حلقوی چیست؟

در ساختار روده باریک، چین‌های حلقوی دیده می‌شود. این چین‌ها در شکل کاملا مشخص هستند.

در ساختار چین حلقوی روده مخاط و زیر مخاط دیده می‌شود.

زیر مخاط با ماهیچه‌ی مخاط در تماس است، نه با سلول پوششی. ماهیچه مخاطی را می‌توانید به خوبی در شکل ببینید.

پرز چیست؟

روی چین‌های حلقوی پرزهای فراوانی دیده می‌شود.

پرز از دو نوع سلول پوششی دارای ریزپرز و سلول ترشح کننده ماده مخاطی تشکیل شده است.

پرز در ساختار خود فقط لایه‌ی مخاطی را دارد.

ریز پرز چیست؟

غشای سلول‌های پرز به سمت روده باریک چین خوردگی دارد. به این چین خوردگی‌های غشایی ریز پرز می‌گویند.

ریز پرز چین خوردگی در سطح غشاست.

یاخته ترشح کننده ماده مخاطی ریز پرز ندارد.

گلوتن و سلیاک

گلوتن پروتئینی‌ست که در گندم و جو وجود دارد. در بیماری سلیاک این پروتئین باعث تخریب سلول‌های پرزها و ریزپرزهای روده باریک می‌شود. در این بیماری سطح جذب مواد کاهش پیدا می‌کند و بسیاری از مواد مورد نیاز بدن جذب نمی‌شود.

در بیماری سلیاک چین‌های حلقوی روده از بین نمی‌رود.

در تخریب گلوتنی فقط مخاط آسیب می‌بیند.

جذب مواد

مواد گوناگون از سلول‌های پوششی هر پرز عبور می‌کنند و به شبکه مویرگی درون پرز و سپس جریان خون وارد می‌شوند.

در هر پرز مویرگ بسته لنفی نیز وجود دارد. لنف در مویرگ‌های لنفی جریان دارد و از آب و مواد دیگر تشکیل شده است. مولکول‌های حاصل از لیپید‌ها ابتدا به مویرگ‌های لنفی و سپس به جریان خون وارد می‌شوند. لیپیدها در کبد یا بافت چربی ذخیره می‌شوند. در کبد از این ترکیبات لیپوپروتئین ساخته می‌شود.

HDL و LDL

hdl با جذب کلسترول از رسوب آن در دیواره رگ جلوگیری می‌کند.

حتی وقتی hdl زیاد باشد رسوب کلسترول انجام می‌شود اما این رسوب کمتر است. یادتان باشد که hdl با دیواره سرخرگ کار دارد نه سیاهرگ.

نکات پیشرفته‌تر

بیماری‌ها

در سلیاک جذب کاهش پیدا می‌کند. این کاهش می‌تواند در جذب ویتامین B12، فولیک اسید و کلسیم مشاهده شود.

کاهش B12 و فولیک اسید می‌تواند به روند ساخت سلول‌ها ضربه بزند.

کاهش کلسیم می‌تواند باعث به نوعی بیمار استخوانی منجر شود.

در افراد چاق LDL زیاد می‌شود. این افراد مستعد سکته مغزی هستند. طراح تست می‌تواند به جای کلمه سکته مغزی از عبارت نوعی بیماری مغزی استفاده کند تا تست را پیچیده کند.

افراد چاق مستعد دیابت نوع دو، انواعی از سرطان، تنگ شدن سرخرگ‌ها و سکته قلبی شود.

خودآزمایی اول

به سوالات زیر به صورت بله و خیر پاسخ دهید و سپس پاسخنامه را بررسی کنید.

روده بزرگ و دفع

روده بزرگ از دو بخش روده کور و کولون‌ها تشکیل شده است.

روده کور ابتدای روده بزرگ است. موادی که از روده خارج می‌شود ابتدا به روده کور و سپس به کولون‌ها وارد می‌شود.

روده کور به آپاندیس ختم می‌شود.

ادامه روده کور از کولون بالارو، کولون افقی و کولون پایین‌رو تشکیل شده است.

روده بزرگ پرز ندارد. سلول‌های پوششی مخاط آن ماده مخاطی ترشح می‌کنند اما آنزیم گوارشی ترشح نمی‌کنند.

بعد از روده بزرگ راست روده قرار دارد که جزئی از روده بزرگ نیست. در انتهای راست روده بنداره‌های داخلی (ماهیچه صاف) و خارجی (ماهیچه مخطط) قرار دارند.

فعالیت بنداره داخلی راست روده غیرارادی و فعالیت بنداره خارجی ارادی‌ست.

مواد جذب نشده و گوارش نیافته، سلول‌های مرده و باقی‌مانده شیره‌های گوارشی وارد روده بزرگ می‌شوند. روده بزرگ آب و یون‌ها را جذب می‌کند. حرکات راست روده آهسته انجام می‌شود.

سرعت حرکت مواد در بخش‌های مختلف لوله گوارش یکسان نیست. مثلا سرعت حرکت مواد در مری بیشتر و در روده بزرگ آهسته‌تر است.

مدفوع در روده بزرگ به شکل جامد درمی‌آید و سپس وارد راست روده می‌شود. سرانجام دفع به صورت ارادی انجام می‌شود.

دقت کنید مدفوع در راست روده تشکیل نمی‌شود. مدفوع در روده بزرگ تشکیل شده و چیزی که به راست روده وارد می‌شود مدفوع است.

بررسی شکل روده بزرگ

آپاندیس از محل اتصال روده کوچک و روده بزرگ پایین‌تر قرار می‌گیرد.

روده کوچک به روده کور متصل می‌شود نه به کولون‌ها.

کولون بالا رو کوتاه‌ترین و کولون پایین‌رو بلندترین کولون روده باریک است.

رأس کلون پایین رو از انتهای کولون بالارو بالاتر می‌ایستد.

کولون افقی از دو کولون دیگر جلوتر قرار گرفته است. کولون پایین‌رو هم از دو کولون دیگر عقب‌تر قرار گرفته است.

کولون بالارو و کولون افقی جلوتر از روده باریک قرار دارند، اما کولون پایین به پشت روده باریک می‌رود(با توجه به شکل صفحه ۱۸).

روده بزرگ از بیرون برخلاف روده کوچک چین خورده است.

بنداره خارجی مخرج پایین‌تر و بزرگتر از بنداره داخلی آن است.

خودآزمایی دوم

به سوالات زیر به صورت بله و خیر پاسخ دهید و سپس پاسخنامه را بررسی کنید.

گردش خون دستگاه گوارش

خون بخش‌هایی از دستگاه گوارش به طور مستقیم به قلب برنمی‌گردد؛ بلکه از راه سیاهرگ باب ابتدا به کبد و سپس از راه سیاهرگ‌های دیگر به قلب می‌رود.

خون بخش‌هایی مثل دهان و ابتدای مری وارد سیاهرگ باب نمی‌شود.

فقط خون اندام‌های دستگاه گوارش وارد سیاهرگ باب نمی‌شود. مثلا خون طحال که بخشی از دستگاه گوارش نیست نیز وارد سیاهرگ باب می‌شود.

پس از خوردن غذا میزان جریان خون دستگاه گوارش افزایش می‌یابد تا نیاز آن برای فعالیت بیشتر تامین شود و مواد مغذی جذب شده به کبد منتقل شوند.

در کبد از مواد جذب شده، گلیکوژن و پروتئين ساخته می‌شود و موادی مانند آهن و برخی ویتامین‌ها نیز در آن ذخیره می‌شوند.

کبد محل پروتئين‌سازی است.

خون اندام‌هایی که در شکل می‌بینید توسط سیاهرگ باب به کبد می‌رود. این یعنی خون این اندام‌ها به طور غیرمستقیم به قلب برمی‌گردد.

اولا یادتان نرود: مری و دهان هم گردش خون دارند، اما خون آن‌ها به کبد نمی‌رود و مستقیم به قلب می‌ریزد.

سیاهرگ باب از معده، طحال، پانکراس، کولون‌ها، روده باریک و آپاندیس خون می‌گیرد.

سیاهرگ باب از سه شاخه درست می‌شود:

شاخه اول را طحال و بخش مقعر معده می‌سازد.
در شاخه دوم خون بخش محدب معده و پانکراس به شاخه‌ای که از کولون پایین‌رو و راست روده می‌آید وصل می‌شود.
و شاخه سوم از روده باریک، کولون بالا‌رو، آپاندیس و روده کور ساخته می‌شود.

سیاهرگ فوق کبدی در سطحی بالاتر از بنداره انتهای مری قرار دارد.

سیاهرگ خروجی از طحال از پشت معده عبور می‌کند.

نکات پیشرفته‌تر

کمی بیشتر در مورد گردش خون لوله گوارش

در کبد مویرگ‌ها بین دو سیاهرگ قرار دارد.

سرخرگ داخل روده از آئورت منشا می‌گیرد. سیاهرگ آن به سیاهرگ باب می‌ریزد.

رگ لنفی پس از دریافت چربی‌ها به مجرای لنفی چپ می‌ریزد. مجرای لنفی چپ به رگ زیرترقوه‌ای چپ و مجرای لنفی راست به رگ زیرترقوه‌ای راست می‌ریزد.

مجرای لنفی چپ از سیاهرگ زیرترقوه‌ای راست عبور می‌کند. چربی‌ها بعد از عبور از قلب به کبد می‌رود. در کبد یا ذخیره می‌شود و یا به صورت لیپوپروتئین در می‌آید.

مواد محلول در آب اول به کبد می‌رود و بعد به بزرگ سیاه رگ زیرین می‌ریزد.

اگر کبد ماده‌ای به خون ریخت که به استخوان برود لزوما اریتروپویتین نیست و می‌تواند یک ماده معدنی (آهن) باشد.

تنظیم فرایندهای گوارشی

دستگاه گوارش یک مرحله خاموشی نسبی و یک مرحله فعالیت شدید دارد.

این دستگاه باید به ورود غذا پاسخ مناسبی بدهد؛ یعنی شیره‌های گوارشی به موقع و به اندازه کافی ترشح و حرکات لوله گوارش به موقع انجام شوند.

فعالیت دستگاه گوارش با دیگر بخش‌های بدن مثل دستگاه گردش خون و دستگاه تنفس باید هماهنگ شود.

فعالیت دستگاه گوارش مانند بخش‌های دیگری بدن، توسط دستگاه عصبی و هورمونی تنظیم می‌شود.

تنظیم عصبی دستگاه گوارش

تنظیم عصبی دستگاه گوارش را بخشی از دستگاه عصبی به نام دستگاه عصبی خودمختار انجام می‌دهد.

فعالیت دستگاه عصبی خودمختار ناخودآگاه است. مثلا وقتی به غذا فکر می‌کنیم بزاق ترشح می‌شود. با فعالیت دستگاه عصبی خودمختار، پیام عصبی به غده‌های بزاقی می‌رسد و بزاق ترشح می‌شود. دیدن غذا و بوی آن نیز باعث افزایش ترشح بزاق می‌شود.

انجام فعالیت‌های گوارشی با فعالیت بخش‌های دیگر بدن نیز باید هماهنگ شود. مثلا هنگام بلع و عبور غذا از حلق، مرکز بلع در بصل النخاع فعالیت مرکز تنفس را که در نزدیک آن قرار دارد مهار می‌کند؛ در نتیجه نای بسته و تنفس برای زمانی کوتاه، متوقف می‌شود.

فعالیت دستگاه گوارش با بخش‌های دیگر مثل دستگاه گردش خون نیز هماهنگ است.

متوقف شدن تنفس فقط هنگام عبور غذا از حلق و ورود آن به مری رخ می‌دهد، نه در کل فرایند بلع.

همان‌طور که در ساختار لوله گوارش دیدیم، در دیواره این لوله شبکه‌ها سلول‌های عصبی وجود دارند. این شبکه‌ها که شبکه‌های عصبی روده‌ای نامیده می‌شوند، تحرک و ترشح را در لوله گوارش تنظیم می‌کنند. شبکه‌های عصبی روده‌ای می‌توانند مستقل از دستگاه عصبی خودمختار فعالیت کنند. اما دستگاه عصبی خودمختار با آن‌ها ارتباط دارد و بر عملکرد آن‌ها تاثیر می‌کند.

تنظیم هورمونی دستگاه گوارش

در بخش‌های مختلف معده و روده سلول‌هایی وجود دارند که هورمون می‌سازند. این هورمون‌ها به خون می‌ریزند و همراه با دستگاه عصبی، فعالیت‌های دستگاه گوارش را تنظیم می‌کنند. سکرتین و گاسترین از این نوع هورمون‌ها هستند.

سکرتین از دوازدهه به خون ترشح می‌شود و با اثر بر لوزالمعده موجب می‌شود ترشح بی‌کربنات افزایش یابد.

گاسترین از معده ترشح و باعث افزایش ترشح اسید معده و پپسینوژن می‌شود.

افزایش ترشح گاسترین می‌تواند سبب افزایش ترشح سکرتین نیز شود.

مقایسه هورمون‌های سکرتین و گاسترین

برای استفاده بهتر موبایل را به حالت افقی درآورید.

گاسترینسکرتین
اندام ترشح‌کنندهمعدهروده
اندام هدفمعدهپانکراس
نقشافزایش ترشح اسید معده و پپسینوژنافزایش ترشح بی‌کربنات
نتیجه کاهش ترشح آناختلال در گوارش پروتئين‌ها
افزایش PH معده
کاهش ترشح سکرتین از دوازدهه
اختلال در فعالیت آنزیم‌های فعال در فضای روده
نتیجه افزایش ترشح آنکاهش PH معده
افزایش ترشح سکرتین از دوازدهه
افزایش بی‌کربنات ورودی به دوازدهه

خودآزمایی سوم

به سوالات زیر به صورت بله و خیر پاسخ دهید و سپس پاسخنامه را بررسی کنید.